Meslek hastalıkları, belirli bir iş ortamında maruz kalınan fiziksel, kimyasal veya biyolojik etmenlerin sebep olduğu ve genellikle uzun süreli maruziyet sonucunda ortaya çıkan sağlık sorunlarıdır. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ve Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) gibi kurumlar, meslek hastalıklarını işin doğası gereği ortaya çıkan, işçinin sağlığını olumsuz etkileyen ve işyeri koşullarından kaynaklanan hastalıklar olarak tanımlar. 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun 14. maddesine göre ise “Meslek hastalığı, sigortalının çalıştığı veya yaptığı işin niteliğinden dolayı tekrarlanan bir sebeple veya işin yürütüm şartları yüzünden uğradığı geçici veya sürekli hastalık, bedensel veya ruhsal engellilik halleridir.” olarak tanımlanır. Bu hastalıklar, işçilerin yaşam kalitelerini düşürmekte ve uzun vadede ciddi sağlık sorunlarına yol açabilmektedir.
Ülkemizde her yıl yüzlerce insanın meslek hastalıklarına bağlı rahatsızlıklar sonucu hayatını kaybettiği düşünülmektedir. İş Sağlığı ve Güvenliği uzmanları meslek hastalıklarına bağlı ölümlerin çokluğuna ve bu ölümlerin yasal olarak meslek hastalığından kaynaklı olduğunun kanıtlanmasının azlığına dikkat çekiyor.
Meslek hastalığı uzun yılları kapsayan, insan vücudunu ve ruhunu yavaş yavaş ele geçiren bir süreçtir; iş kazaları/cinayetleri gibi anlık olan bir olgu değildir. Bazı insanlar ömür boyu aynı işte çalışıp bu hastalıklara yakalanırken bazı insanlar da farklı işlerde çalışırken meslek hastalıklarına maruz kalmaktadır. İlgili kurumlar ve patronlar meslek hastalıklarını önlemek için yeterli yasal, idari ve insani tedbir almadığı gibi işçilerin de meslek hastalıklarına karşı korunma bilinci henüz zayıftır. İşçiler meslek hastalıklarına dair yeterli bilgiye sahip olmazsa bir meslek hastalıklarının olup olmadığını bilemeyebilirler.
Moto Kuryelerin Meslek Hastalıklarına Genel Bakış
Moto kuryelik henüz yasal olarak “Çok Tehlikeli Meslekler” arasında yer almasa da kuryeliğin ne kadar tehlikeli bir meslek olduğu her geçen gün artan ölüm ve kaza vakaları ile kamuoyu tarafından daha fazla tartışılmaya başlanmıştır. Ancak kazalar ve ölümler o kadar öne çıkmaktadır ki, meslek hastalıkları kuryelerin öncelikli gündemleri arasında yer almamaktadır. Oysa biz biliyoruz ki, moto kurye kazalarında ve ölümlerinde meslek hastalıklarına da yol açan çalışma şartları önemli bir etkendir.
Moto kuryeler, çalışırken birçok risk faktörüyle karşı karşıya kalmaktadır. Uzun çalışma saatleri, hız baskısı, yoğun trafikte fark edilmeme, ağır yük taşıma, uzun yürüme mesafeleri, asansörsüz yüksek katlara çıkma ve zorlu hava koşulları gibi etmenler, bu meslekte çalışanların sağlıklarını ciddi şekilde tehdit etmektedir. Özellikle pandemi döneminde artan iş yükü, hızlı teslimat reklamlarının yaygınlaşması ve müşteri beklentileri, moto kuryelerin çalışma koşullarını daha da zorlaştırmıştır. Yapılan araştırmalar, moto kuryelerin büyük bir kısmının sosyal güvenlikten yoksun, koruyucu ekipman kullanmadan ve yeterli mesleki eğitim almadan çalıştığını göstermektedir. Ayrıca moto kuryelerin sendikal, dernek ve birlik formatında örgütlülük düzeyi de oldukça zayıf bir noktadadır. Bu durum, iş kazaları ve meslek hastalıkları riskini önemli ölçüde artırmaktadır.
Moto Kuryelerde Yaygın Meslek Hastalıkları
Moto kuryeler, çalışma şartlarından kaynaklı çeşitli sağlık sorunları ile karşı karşıya kalmaktadır. Bu sağlık sorunları, kas ve iskelet sistemi hastalıklarından solunum yolu rahatsızlıklarına, stres ve psikolojik sorunlardan cilt problemlerine kadar geniş bir yelpazeye yayılmaktadır. İş sağlığı ve güvenliği uzmanları ile doktorların görüşleri ve örnekleri ışığında bu sorunları detaylandıralım:
Kas ve İskelet Sistemi Hastalıkları
Bel ve Sırt Ağrıları
Moto kuryeler, uzun saatler boyunca motosiklet üzerinde kalarak bel ve sırt ağrıları yaşamaktadır. Ergonomik olmayan oturma pozisyonları ve sürekli titreşim, bozuk yollarda sarsılma omurgaya ekstra yük bindirerek ağrılara neden olmaktadır. İş sağlığı ve güvenliği uzmanı Dr. Ayşe Yılmaz, “Moto kuryelerin uzun süreli oturması ve ağır yük taşımaları, omurgada disk kaymaları ve fıtık riskini artırır” demektedir.
Kas Gerginlikleri ve Zorlanmaları
Moto kuryeler, ağır paketler taşıyarak ve ani hareketler yaparak kas gerginlikleri ve zorlanmaları yaşayabilmektedir. Geniş alanlara kurulu sitelerin artması ve bu sitelerin tamamına yakınında kuryelerin motosikletlerinin alınmasının yasak olması kuryelerin mevcut yükünü artırmaktadır. Kimi sitelerde bir kilometreye varan mesafeleri ağır yüklerle yürümek ve hızlı hareket etmek zorunda kalmaktadır kuryeler. Ayrıca kuryeler asansörsüz çok katlı binalara ağır yüklerle çıkmak durumunda kalıyor. Uzman Dr. Mehmet Özkan, “Ani hareketler ve ağır yükler kas ve tendonlarda yırtılmalara neden olabilir. Bu tür yaralanmalar uzun süreli dinlenme gerektirir” şeklinde açıklamaktadır.
Solunum Yolu Hastalıkları
Egzoz Dumanına Maruz Kalma
Moto kuryeler, çalışma sürelerinin büyük bölümünü trafikte geçirmektedir. Trafikte sürekli egzoz dumanına maruz kalmak solunum yolu hastalıkları riski taşımaktadır. İş sağlığı ve güvenliği uzmanı Dr. Zeynep Kaya, “Egzoz gazları, astım ve kronik bronşit gibi solunum yolu hastalıklarına yol açabilir. Kuryelerin maske kullanımı ve düzenli sağlık kontrolleri bu riski azaltmada önemlidir” demektedir.
Hava Kirliliği ve Toz
Sanayi bölgelerinde, inşaat/şantiye sahalarında ve trafik yoğunluğunun fazla olduğu bölgelerde çalışan moto kuryeler, hava kirliliği ve toza maruz kalarak akciğer fonksiyonlarında azalma ve solunum yolu enfeksiyonları yaşayabilir. Dr. Ali Demir, “Hava kirliliği uzun vadede akciğer kanseri riskini de artırabilir. Bu yüzden kuryeler düzenli aralıklarla solunum testleri yaptırmalıdır” diye belirtmektedir.
Stres ve Psikolojik Sorunlar
Hız Baskısı ve Stres
Firmaların hız temelli reklam ve pazarlama stratejileri, müşterilerin hız puanı vermeleri kuryeleri adeta zamanla yarıştırmaktadır. Moto kuryeler, hızlı teslimat baskısı ve yoğun iş temposu nedeniyle yüksek stres altında çalışmaktadır. Psikiyatrist Dr. Elif Yıldız, “Sürekli zamanla yarışmak ve müşteri memnuniyetini sağlamak, kuryelerde anksiyete ve depresyon riskini artırır.” demektedir.
Yalnız Çalışma ve İzolasyon
Esnaf kuryelik modelinde çalışan moto kuryeler genellikle yalnız çalışmaktadır ve bu da sosyal izolasyona yol açabilir. Gün boyunca telefonundaki aplikasyona düşen siparişleri ilgili işletmelerden alıp müşterilere teslim eden kuryeler, iş arkadaşları ile aynı mekanı paylaşma imkanından yoksundur. Psikolog Dr. Canan Acar bu konuda şunları dile getirmektedir; “Yalnız çalışma, sosyal destekten yoksun kalma ve iş stresinin artmasıyla kuryelerin ruh sağlığı olumsuz etkilenebilir.”
Diğer Sağlık Sorunları
Cilt Problemleri (Kask ve Ekipmanlardan Kaynaklı)
Moto kuryeler, kask, koruyucu mont ve ekipmanlardan kaynaklanan cilt problemleri yaşayabilir. Yaz aylarında ekipman özellikle de koruyucu mont kullanılmaması, kısa kollu tişörtle ve şortla çalışılması uzun süre güneşe doğrudan maruz kalınmasına yol açmaktadır. Dermatolog Dr. Selin Arslan, “Kask ve sıkı giysiler, terlemeyi artırarak ciltte tahrişe ve mantar enfeksiyonlarına neden olabilir. Kuryeler, giysilerini düzenli olarak temizlemeli ve cilt bakımına özen göstermelidir.” demektedir.
Duyusal Rahatsızlıklar (Kulak ve Göz Problemleri)
Moto kuryeler, trafik gürültüsü ve sürekli açık hava koşullarında çalıştıkları için kulak ve göz rahatsızlıkları yaşayabilir. Göz Hastalıkları Uzmanı Dr. Ahmet Şahin, “Güneş ışığına uzun süre maruz kalmak, katarakt ve diğer göz hastalıkları riskini artırır. Kuryeler, güneş gözlüğü kullanmalı ve düzenli göz muayeneleri yaptırmalıdır” diye tavsiye etmektedir.
Bu sağlık sorunları, moto kuryelerin günlük yaşamlarını etkileyebildiği gibi orta ve uzun vadede kalıcı rahatsızlıklara neden olabilir. Patronlar ve ilgili kurumlar, bu risklerin farkında olarak gerekli önlemleri almalı ve kuryelerin sağlıklı bir çalışma ortamına sahip olmalarını sağlamalıdır.
Risk Faktörleri
Moto kuryeler çalışırken çeşitli risk faktörleri ile karşı karşıya kalmaktadır. Bu risk faktörleri, hem fiziksel hem de psikolojik sağlıklarını olumsuz etkileyebilir. İş sağlığı ve güvenliği uzmanlarının ve Kurye Hakları Derneği’nin görüşleri ışığında bu risk faktörlerini inceleyelim:
Yoğun Trafik ve Tehlikeli Sürüş Koşulları
Moto kuryeler, yoğun trafik ve tehlikeli sürüş koşullarında çalışmaktadır. Trafikte sürekli hareket halinde olmak, diğer araç sürücülerinin dikkatsizliği, mesleki eğitim ve ileri sürüş eğitimlerinin zorunlu olmaması ve kötü hava koşulları gibi faktörler kuryelerin kaza riskini artırır. İş sağlığı ve güvenliği uzmanı Dr. Ahmet Demir, “Yoğun trafik, ani frenler ve beklenmedik hareketler kuryelerin kaza yapma riskini artırır. Bu nedenle kuryelerin sürekli dikkatli ve özenli olması gerekmektedir” demektedir. Kurye Hakları Derneği raporlarında, “Kuryeler, trafikte diğer araç sürücüleri tarafından yeterince fark edilmemekte ve bu da kazaların başlıca sebeplerinden biri olmaktadır” diye ifade edilmektedir.
Uzun Çalışma Saatleri ve Yetersiz Dinlenme Süresi
Moto kuryeler genellikle uzun saatler boyunca çalışmakta ve yeterince dinlenememektedir. Uzun çalışma saatleri, fiziksel yorgunluğa ve zihinsel tükenmişliğe yol açarak kuryelerin performansını ve sağlığını olumsuz etkiler. İş sağlığı ve güvenliği uzmanı Dr. Zeynep Aksoy, “Uzun çalışma saatleri, vücutta birikmiş yorgunluğu artırarak kas ve eklem ağrılarına neden olabilir. Ayrıca, uyku düzensizlikleri ve kronik yorgunluk gibi sorunlar da ortaya çıkabilir” demektedir. Kurye Hakları Derneği’nin raporlarına göre, birçok kurye paket başı ücret sistemi ve asgari çalışma sürelerinde elde ettikleri kazanç ile geçinemedikleri için günde 10-12 saat, bazen de 14 saat çalışmak zorunda kalmaktadır.
Düzensiz Beslenme ve Hidrasyon
Restaurant ve depolarda çalışan kuryelerin büyük bölümü sağlıklı bekleme ve dinlenme alanlarından yoksunken, işletmeler ve müşteriler arasında mekik dokuyan esnaf kuryeler ise hiçbir dinlenme alanına sahip değildir. Buldukları bir kuytuda, köprü altında, kaldırımlarda ya da motosikletlerinin üzerinden beklerken/dinlenirken kuryeleri herkes gün içinde mutlaka görmektedir. Moto kuryeler, yoğun iş temposu ve yüksek maliyet nedeniyle genellikle düzensiz beslenmekte ve yeterli miktarda su içememektedir. Bu durum, enerji seviyelerinin düşmesine ve genel sağlıklarının bozulmasına neden olabilir. Beslenme uzmanı Dr. Ayşe Yılmaz, “Düzensiz beslenme, kuryelerin enerjilerini kaybetmelerine ve uzun vadede sindirim sorunları yaşamalarına yol açabilir. Ayrıca, yeterince su içmemek, dehidrasyona ve buna bağlı sağlık sorunlarına neden olabilir” demektedir. Kurye Hakları Derneği raporlarında, mola ve dinlenme hakkından önemli oranda yoksun olan kuryelerin sağlığı açısından mola ve kaliteli dinlenme alanlarının önemine vurgu yapılmaktadır.
Yetersiz Koruyucu Ekipman ve Eğitim Eksikliği
Moto kuryeler, yeterli koruyucu ekipman kullanmamakta ve gerekli iş güvenliği eğitimlerini almamaktadır. Bu durum, kazaların ve meslek hastalıklarının önlenmesini zorlaştırmaktadır. İş sağlığı ve güvenliği uzmanı Dr. Mehmet Özkan, “Kuryelerin yeterli koruyucu ekipman kullanmaları, olası kazaların ve yaralanmaların önlenmesi için hayati öneme sahiptir. Ayrıca, iş güvenliği eğitimleri, kuryelerin riskleri tanımalarını ve uygun önlemler almalarını sağlar” demektedir. Kurye Hakları Derneği’nin yaptığı araştırmalara göre, Türkiye’deki kuryelerin büyük bir kısmı koruyucu ekipman olmadan çalışmakta ve mesleki eğitim almadan işe başlamaktadır.
Bu risk faktörleri, moto kuryelerin sağlık ve güvenliğini ciddi şekilde tehdit etmektedir. Patronlar, kuryelerin bu risklerden korunmaları için gerekli önlemleri almalı ve ilgili kurumlar düzenli denetimler yaparak iş güvenliği standartlarının uygulanmasını sağlamalıdır.
Önleme ve Koruma Yöntemleri
Son üç yılda en az 150 moto kurye iş cinayetlerinde hayatını kaybetmiştir.* Kurye kazalarının raporları olmamakla birlikte Trafik Şube Müdürlüğü’nün motosiklet kazalarının istatistikleri ürpertici boyuttadır. Aylık motosiklet kaza sayısı yıllardır 5.000’nin altına düşmemektedir. Sahadan gözlemlerle de binlerce kurye kazasının yaşandığını söylemek mümkün. Bu kaza ve ölümlerde ne Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ne de patronlar bir taraf olmamaktadır. Kaza ve ölümlerde sorumluluk üstlenmeyen yetkililer ve ilgililer meslek hastalıkları konusunda da bugüne kadar herhangi bir sorumluluk üstlenmemiştir. Moto kuryelerin sağlık ve güvenliğini korumak için bireysel kimi önlemler almaları mümkünse de esasen bu konu yasal/kamusal kural ve denetim mekanizmaları ile sağlanabilir. TBMM, bakanlık ve patronlar sorumluluklarını hatırlatmadan kuryelere bireysel önlem almaları çağrıları yapmak meslek hastalıklarını ortadan kaldırmayacağı gibi esas sorumluların da gözden kaçırılmasına neden olacaktır.
Patronlar Güvenli Çalışma Koşulları Sağlamak Zorundadır
Patronlar, kuryelerin güvenli ve sağlıklı bir çalışma ortamına sahip olmalarını sağlamakla yükümlüdür. Türkiye’de İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu (No. 6331) uyarınca patronlar, çalışanların sağlık ve güvenliğini korumak için gerekli tüm önlemleri almak zorundadır. Bu kapsamda, hızlı değil makul sürede teslimat, trafik güvenliği, ekipman bakımı ve güvenli sürüş eğitimleri sağlanmalıdır.
Eğitim ve Bilgilendirme
Patronlar, kuryelere düzenli olarak iş sağlığı ve güvenliği eğitimleri verilmesini sağlamalıdır. Bu eğitimler, kuryelerin karşılaşabileceği riskler ve bu risklerden korunma yöntemleri hakkında bilgiler içermelidir. Ayrıca, kuryelerin trafik kurallarına uyumu ve güvenli sürüş teknikleri hakkında bilgilendirilmesi gerekmektedir.
Düzenli Sağlık Kontrolleri
Patronlar, kuryelerin düzenli sağlık kontrollerinden geçmelerini sağlamalıdır. Bu kontroller, kuryelerin işlerini güvenli bir şekilde yapabilmeleri için gerekli sağlık koşullarını taşıyıp taşımadıklarını belirlemek amacıyla yapılmalıdır. Türkiye’de, İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği, patronların çalışanlarının sağlık durumlarını düzenli olarak kontrol etmelerini zorunlu kılmaktadır.
Moto Kuryeler Meslek Hastalıklarını Belgelemeli
Moto kuryeler, her şeyden önce meslek hastalıklarının olabileceğini düşünmelidir. Yıllarca iki teker üzerinde mesleğini icra etmenin yan etkilerinin olmaması düşünülemez. Meslek hastalıkları konusunda haklarının olduğunu ve bu hastalıklardan kaynaklı uğradıkları kayıplar konusunda tedavi ve tazminat haklarının bulunduğunu kuryelerin gündemleri arasında yer almalı. Yaşanan kazalarda meslek hastalıklarının etkisinin payının olabileceğini düşünüp ona göre raporlama talep edilebilir. Kaza yaşandığında “İş Sağlığı ve İş Güvenliği Polikilinikleri”**nde tanı konulmasını istemek önemli bir başlangıç olabilir.
Doğru ve Ergonomik Ekipman Kullanımı
Moto kuryeler, işlerini yaparken doğru ve ergonomik ekipman kullanmalıdır. Kask, dizlik, dirseklik ve reflektörlü giysiler gibi koruyucu ekipmanlar, kazaları ve yaralanmaları önlemeye yardımcı olur. Ayrıca, ergonomik motosiklet koltukları ve sırt destekleri, uzun süreli sürüşlerde bel ve sırt ağrılarının önlenmesine katkı sağlar. İş sağlığı uzmanları, kuryelere ergonomik ekipman kullanmalarını tavsiye etmektedir.
Düzenli Egzersiz ve Sağlık Kontrolleri
Moto kuryeler, düzenli egzersiz yaparak kas ve eklem sağlığını korumalıdır. Egzersiz, kasların güçlenmesine ve esnekliğin artmasına yardımcı olur. Ayrıca, kuryelerin düzenli sağlık kontrollerinden geçmeleri, olası sağlık sorunlarının erken teşhis edilmesini sağlar. İş sağlığı uzmanı Dr. Zeynep Aksoy, “Düzenli egzersiz ve sağlık kontrolleri, kuryelerin iş kapasitelerini artırarak sağlıklarını korumalarına yardımcı olur” demektedir.
Zaman Yönetimi ve Stresle Başa Çıkma Teknikleri
Moto kuryeler, hızlı teslimat baskısından kurtarılmalı ve işlerini planlarken etkili zaman yönetimi teknikleri kullanmalı ve stresle başa çıkma yöntemlerini öğrenmelidir. Zaman yönetimi, iş yükünün dengeli bir şekilde dağıtılmasını sağlar ve stres seviyelerini düşürür. Psikolog Dr. Elif Yıldız, “Stresle başa çıkma teknikleri, kuryelerin ruh sağlığını korumalarına ve iş verimliliklerini artırmalarına yardımcı olur” diye belirtmektedir.
Bu önlemler, moto kuryelerin karşılaştıkları riskleri minimize etmeye ve daha sağlıklı bir çalışma ortamı sağlamaya yönelik önemli adımlardır.
Meslek Hastalıkları Tıbbi ve Yasal Tanı Süreci Yeniden Düzenlenmelidir
İlgili mevzuata göre “Meslek Hastalığı Tanısı” konulması için hastalıkla çalışmanın veya çalışma ortamının arasında zorunlu nedensellik bağının olması, hastalığın meslek hastalığı listesinde olması, meslek hastalığının yetkili hastanelerde hekim raporuyla belirlenmesi, hastalığın yükümlülük süresi içinde çıkması ve işçinin SGK’lı olması gibi şartlar aranmaktadır. SGK’lı işçilerin bile meslek hastalıklarını kanıtlaması bu kadar zor iken BAĞKUR’lu işçilerin, esnaf kuryelerin meslek hastalıklarını kanıtlayacağı bir merci bile bulunmamaktadır. Sigorta şekline bakılmaksızın işçilerin, kuryelerin meslek hastalıklarını tespit süreçleri kolaylaştırılmalı ve erişilebilir, talep edilebilir hale getirilmelidir.
Sağlıklı ve Güvenli Bir Çalışma Ortamının Önemi
Sağlıklı ve güvenli bir çalışma ortamı, sadece işçilerin değil, toplumun genel sağlığı için de kritik öneme sahiptir. Meslek hastalıklarının önlenmesi, işçilerin yaşam kalitesini artırmakta ve iş gücü verimliliğini yükseltmektedir. Bu bağlamda, işçi sağlığı ve güvenliği, toplumsal bir sorumluluk olarak ele alınmalıdır. Moto kuryelerin sağlıklı ve güvenli bir çalışma ortamına sahip olması, iş kazalarının ve meslek hastalıklarının önlenmesinde önemli bir adımdır. Meslek hastalıklarının sadece bireysel çabalarla önlenmesi mümkün değildir. Bu, kamusal bir sorundur ve çözüm de kamusal olmalıdır.
* https://kuryehaklari.org/kategori/rapor/
** https://isigmeclisi.org/19893-meslek-hastaliklari-hastaneleri-ve-poliklinikleri-listesi
Mesut Çeki
Kaynak: https://bianet.org/yazi/moto-kuryeler-ve-meslek-hastaliklari-298218
