Deniz İpek – Ulaştırma Bakanlığı dijital platformlar üzerinden hızlı teslimat yapan şirketler için BTK tarafından iki ay önce bir yönetmelikle; hizmet kalitesi, müşteri memnuniyeti gibi içerikle bir mevzuat düzenlemesi yapmıştı. Taşımacılık sektöründe bu yönetmelikten sonra son bir hafta içinde iki yeni mevzuat değişikliği daha yapıldı. Biri yine Ulaştırma Bakanlığı tarafından yayımlanan Karayolu Taşıma Yönetmeliği. Diğeri ise İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin İş Yeri Tehlike Sınıfları Tebliği oldu.
Hem maddi yük hem 30 kiloluk yük kuryeye
Yönetmelikte kara yolunda kurye olarak çalışacaklara dair bir sıra değişiklikler yer alırken, özü itibarıyla platform adı altında hizmet veren ve alt işveren yönetmeliğine aykırı olarak asıl işini “esnaf kurye” adlandırmasıyla işçilerine hileyle yaptıran tekelleşmiş şirketleri görmezden gelip; tüm hukuki ve maddi sorumluluğu “esnaf kurye” olarak çalışanlara yüklemeyi tercih etmiş. Motokuryelere daha önce de taşıma çantasını ruhsata işletme, mesleki yeterlilik belgesi alma, UTTS zorunlukları getirerek asıl işin sahibi platformların yükünü kuryelere atan Ulaştırma Bakanlığı bu sefer de SRC, P1 yetki belgesi, kurye faaliyet belgesi gibi zorunlulukların maddi yükünü kuryelere yükledi. Kuryelere maddi yükü yüklemekle yetinememiş Bakanlık. Kurye gönderisi yönetmelikte tek parçada en fazla 30 kg ağırlığında veya 300 desimetreküp hacminde olan eşya olduğu tanımı yapılarak bir işçinin elle taşıyabileceği yükün uluslararası standartların üzerinde bir yük kapasitesini de belirleyerek kas ve omurilik rahatsızlıklarını da görmezden gelmiştir.
Çok tehlikeli iş olmalı
Bir diğer mevzuat değişikliğiyle de kurye faaliyetlerinin iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin iş yeri tehlike sınıfı “az tehlikeli ”den “tehlikeli” sınıfa yükseltildi. Kapitalizm metropol şehirlerde her geçen gün artan ve karmaşıklaşan trafikte hızlı gönderi göndermeği günlük yaşamın vazgeçilmezi yaptı, motokuryeler metropol kentlerin adeta kılcal damarları haline geldi. Zaman kısıtlamasını ortadan kaldırmak için motokurye ve kurye hizmeti almak vazgeçilmez bir gereksinim haline geldi. Bu hizmeti verenler, platform şirketleri tarafından kendileri için en uygun, en az sorumluluk getirecek şekilde adlandırılıp “esnaf kurye” olarak tanımlandılar.
Kurye Hakları Derneği ve İSİG Meclisinin verilerine göre 2022’de en az 58, 2023’te ise en az 68, İçişleri Bakanlığı verilerine göre de 2024’te 76 motokurye hayatını kaybetti. “Paket başı”, “bonus”, “alevli saatler” ile ne kadar paket atarsan hatta ne kadar “hızlı” paket atarsan o kadar kazanırsın sistemi iş kazası sonucu iş cinayeti ve ağır yaralanma riskini artırıyor. Yüksek tehlike arz eden, korumasız bir araçla hizmet üretiyorlar. Yapılan iş uzun süreli ve aralıksız olarak sürdürmeye uygun bir iş değil. Çalışırken kullandıkları araçların korumasızlığı, bakımsızlığı, yıpranmışlığı ve işin niteliğinden doğan riskler gözetilerek tehlike sınıfı “çok tehlikeli” olmalıydı. Motokuryeliğin denetimsizliği ve güvencesizliğinin en önemli göstergelerinden birisi de ölümlerin ve ağır yaralanmalı kazaların istatistiklerinin tutulamaması. Kurye örgütlenmelerinin sahadan gözlemleri ölümlerin sayısının çok daha fazla olduğu, özellikle kurumsal firmalarda ve taşrada, mahalle arası işletmelerde sigortasız ve ekipmansız çalışan kuryelerin ölümlerinin kamuoyuna çok yansımadığı. İşçilerin katılımı, temsiliyeti ve oy hakkı sınırlı. Memur ve işçi konfederasyonların birer temsilcinin katıldığı ve yılda bir defa ocak ayında toplanan ÇSGB iş yeri tehlike belirleme komisyonundan da sonuç almak; tabii ki işçilerin örgütlü, toplu sözleşmeli, grev hakkının olduğu sendikalı bir mücadeleden geçiyor.
Tehlike sınıfı değişirse ne değişir?
İşveren için:
– İş güvenliği uzmanı ve iş yeri hekimi görevlendirmesi bakımından belirlenen nitelikleri, görevlendirme süreleri ve diğer sağlık personeli görevlendirilmesi
– Temel iş sağlığı ve güvenliği eğitimlerinin süresi ve yenilenme sıklıklarını, mesleki eğitim veya mesleki yeterlilik zorunlukları, özel eğitim aldırmak zorunluluğu olan işçilerin sayısı
– Özel durumlar dışında iş sağlığı ve güvenliği kurulunun olağan toplantı periyodunun belirlenmesi
– İşçinin işe uygun nitelikte alacağı iş yeri hekimi tarafından raporlanacak sağlık raporu ve yenilenme sıkılığı
– İSG yönünden sevk, idare, denetim ve gözetim için yapılacak risk değerlendirmesi ve acil durum planı yenilenme sıklığı
– İdari para cezaları ve SGK teşvikleri (çok tehlikeli)
Devlet için:
– İş Yerlerinde İşin Durdurulmasına Dair Yönetmelik’e göre çok tehlikeli iş yerinde risk değerlendirmesi yoksa üretim zorlaması, iş programlarına aykırı hareket varsa iş teftiş müfettişleri tarafından işin durdurulması gerekir.
Esnaf kurye aldatmacasına devam
Esnaf kurye modelini yasal kabul eden, bir türlü işçi statüsünü kuryeler için tanımlamayan bir Çalışma Bakanlığı olunca sermayenin işine gelecek şekilde Ulaştırma Bakanlığı da mevzuatı düzenleyiverdi. ÇSGB ve ona bağlı SGK, denetleme görevini yerine getirse ve esnaf kurye olarak adlandırılanların işçi olduğunu tespit ederek, kuryelerin istihdamını atipik olmaktan çıkarıp İş Kanunu kapsamında değerlendirebilir. Bu konuda merkez kapitalist ülkelerde ve dünyada bazı ülkelerde işçilik statüsünün kazanıldığı örnekler mevcut. Tabii bu ülkelerden platformlar kaçarak Türkiye gibi ülkelerde varlıklarını sürdürüyor. Almanya ve Fransa gibi iki ana kapitalist AB ülkesinin reddetmesine rağmen 23 Ekim 2024’te platform işlerinde çalışma koşullarının iyileştirilmesi üzerine bir direktif kabul edildi. Direktifte aşağıda aktırıldığı gibi platformların aslında asıl işi yapan, üretim aracının mülkiyetine sahip oldukları, aksi ispat edilene kadar esnaf kuryelerin işçi olduğu belirtilmiş. Bakalım uygulanması için iki yıl verilen direktif ne sonuç verecek.
Platform çalışanlar hakkında çıkan bir AB direktifi
Eğer işin yapılmasında aşağıdaki unsurlardan en az ikisi platformun kontrolündeyse, platformda çalışan işçi ile dijital iş platformu arasında iş ilişkisinin olduğu karinesi söz konusudur. Yani bu maddede sayılan en az iki kriter varsa karine uygulanır. Geriye dönük olarak uygulanamaz.
1- Platformun ödenecek ücretin belirlenmesinde etkisi varsa veya ödenecek ücretin üst sınırını belirliyorsa,
2- İşi yapan kişinin belli bağlayıcı kurallara uyması gerekiyorsa ve hizmet alana bu doğrultuda bir hizmet sağlayıp iş görmesi gerekiyorsa,
3- İşin yapılmasının denetlenmesi veya işin kalitesinin onaylanması elektronik araçlarla dahi olsa platform tarafından yapılıyorsa,
4- Platform, yaptırım uygulamak da dahil olmak üzere, birinin işini organize etme özgürlüğünü, özellikle çalışma saatlerini veya çalışılmayacak dönemlerini seçmeyi, görevleri kabul etme veya reddetme veya taşeronları veya yedekleri kullanma takdirini etkili bir şekilde kısıtlıyorsa,
5- Platform müşteri portföyü oluşturmayı, platformu aradan çıkartıp üçüncü kişi ile çalışmayı engelliyor veya kısıtlıyorsa işin yapılmasının kontrol edilmesi, dolayısıyla işçi işveren ilişkisinin varlığı anlamına gelir.
Deniz İpek ( A Sınıfı İSG Uzmanı )
Kanak : Evrensel
